01:14.5
No more waiting for the others to move first.
01:17.2
There is simply no more time for that.
01:21.1
It is still possible to limit global temperature rise to 1.5 degrees Celsius and avoid the very worst of climate change.
01:29.7
But ultimately...
01:30.0
But only with dramatic immediate climate action.
01:34.7
Sa wikang Pilipino, sa malaking bahagi umano na North America, Asia, Africa at Europa, nakaranas ng malupit na tag-init.
01:47.3
Para sa buong daigdig, ito'y isang disaster.
01:52.7
Para sa mga siyentista, walang duda na mga tao ang may gawa nito.
02:00.0
Lahat ng ito'y alinsunod sa mga prediksyon at kaukulang babala.
02:05.1
Subalit, ang nakakagulat ika niya ay ang bilis ng pagbabago.
02:11.9
Nandito na nga ang climate change at ito'y nakakatakot.
02:18.3
Ito pa lamang ang simula.
02:21.3
Tapos na ang panahon ng global warming.
02:24.9
At dumating na ang panahon ng global boiling.
02:30.0
Ang hangin sa kapaligiran ay hindi na kaaya-aya.
02:37.0
Ang init na ating nararamdaman ay hindi na natin matiis.
02:42.4
At habang lumalaki ang kinikita sa paggamit ng petrolyo at karbon,
02:48.2
hindi katanggap-tanggap ang hindi pag-aksyon laban dito.
02:53.7
Dapat nang kumilos ang mga leader ng walang pag-aatubili.
02:57.9
Dapat ay walang pag-aatubili.
02:59.3
Dapat ay walang pag-aatubili.
02:59.7
Dapat ay walang pag-aatubili.
02:59.8
Dapat ay walang pag-aatubili.
02:59.9
Dapat ay walang pag-aatubili.
03:00.0
Dapat ay walang mga palusot.
03:02.5
Wala nang hintayan pa.
03:04.9
Wala nang panahon para dito.
03:08.2
Maari pang malimitahan ang pagtaas ng temperatura sa mundo sa 1.5 degrees Celsius
03:14.6
nang maiwasan ang masamang idudulot ng climate change.
03:20.3
Ngunit, kailangan ng seryoso, puspusan at mabilisang climate action.
03:30.0
Ito po'y sinabi ni UN Secretary General Guterres noong nagdaang taon.
03:38.1
At totoo nga, dahil ngayon, ramdam nating lahat sa Pilipinas
03:43.3
ang nakakapaso at nakakasakal na init.
03:48.5
Ang El Niño at climate change ang sinasabing dahilan
03:52.0
kung bakit lalo pang tumataas ang temperatura sa mundo.
03:57.7
Ang climate change ay ang pagbabalik.
04:00.0
Bago ng klima o ang takbo ng panahon,
04:03.5
maari itong ituring na natural na nangyayari sa mundo
04:06.8
nang dahil sa sikat ng araw at mga pagputok ng bulkan.
04:13.1
Subalit, simula noong mga taong 1800,
04:16.6
ang ginagawa ng tao ang siyang pangunahing dahilan ng climate change
04:23.2
dahil sa malawakang pagkonsumo ng tinatawag na fossil fuels
04:30.0
Coal o karbon, oil o petrolyo, at natural gas
04:35.0
na karaniwang ginagamit para sa mga planta ng kuryente at transportasyon.
04:42.8
Ang pagsusunog ng fossil fuels na ito ay lumilikha ng tinatawag na greenhouse gas
04:49.1
na nagmimistulang kumot na bumabalot sa mundo
04:53.6
kaya't naiipit dito ang init mula sa araw
04:57.3
na siyang nagpapataas ng tunay.
05:00.0
Ang mga singaw at usok na nagdudulot ng climate change
05:05.7
ay nanggagaling sa ibat-ibang panig ng mundo
05:08.8
at nakakaapekto sa sangkatauhan.
05:13.0
Pero pitong mga bansa ayon sa pag-aaral noong pong 2020
05:16.7
ang nag-aambag ng halos kalahati ng global greenhouse emission.
05:25.0
United States of America,
05:28.6
mga bansa sa European Union,
05:34.6
Russian Federation,
05:41.7
Ang El Niño ay isang pangyayari sa panahon na mula sa Pacific Ocean
05:48.6
na maaari pong makapagpabago ng temperatura at klima sa kalupaan.
05:58.6
Ang El Niño ay ang pag-init ng temperatura ng tubig sa Pacific Ocean
06:04.6
kaysa sa karaniwan nitong temperatura.
06:06.6
Upang mas maintindihan natin,
06:09.6
isipin na lang po natin na ang Pacific Ocean na may sukat na 165 million square kilometer
06:18.6
ay nahahati sa tatlong bahagi.
06:21.6
Ang Eastern, Central, at Western Pacific Regions.
06:26.6
Ang Eastern, Central, at Western Pacific Regions.
06:27.6
Sa normal na taon sa Pacific Ocean,
06:30.6
ang trade winds o hangin dito ay humahampas westward o pakaluran
06:37.6
na nagdadala sa mainit na tubig mula South America patungong Asia.
06:44.6
Upang mapunan ang nawawalang tubig sa South America,
06:48.6
tumataas ang tubig nito mula sa ilalim,
06:52.6
na karaniwan ay malamig.
06:55.6
Kaya't normal na matatagpuan ang warm water sa western region ng dagat
07:01.6
at malamig na tubig naman ang namamalagi sa Eastern.
07:06.6
Ngunit sa panahon ng El Niño,
07:09.6
humihina o nagbabago ang hampas ng trade winds
07:13.6
na nagre-resulta sa pagkalat ng mainit na tubig sa Central at Eastern Region.
07:20.6
Ang fenomenon na ito'y nangyayari sa loob ng dalawa,
07:26.6
at maaaring magtagal ng siyam na buwan hanggang dalawang taon.
07:31.6
Ayon kay Ben Churchill,
07:34.6
ang Regional Director for Asia and the Southwest Pacific
07:38.6
ng World Meteorological Organization,
07:42.6
bagamat ang buwan ng Abril ay sadyang mainit sa South Asia at Southeast Asian regions,
07:48.6
nang dahil sa El Niño at climate change,
07:51.6
nakapagtatala ng nakababaha,
07:54.6
halang init ng temperatura ang mga lugar na ito.
08:00.6
naitala ang pinakamataas na temperatura
08:04.6
sa Ninoy Aquino International Airport Station sa Pasay
08:08.6
sa 38.8 degrees Celsius noong April 27.
08:14.6
Binasag nito ang record noong 1915 na 38.6 degrees Celsius sa Port Area, Manila.
08:24.6
Habang ang heat index naman,
08:27.6
ay umabot sa pinakamataas na 53 degrees Celsius sa Iba Zambales noong April 28.
08:34.6
Ito ngayon ang pinakamainit na recorded heat index sa Pilipinas.
08:41.6
Sa ibang panig ng mundo,
08:45.6
may mga probinsya na umabot sa higit na 43 degrees Celsius ang temperatura.
08:51.6
At halos ganoon din sa Bangladesh.
08:54.6
43.3 degrees Celsius.
08:57.6
Sa Bangkok, Thailand,
08:58.6
ang heat index ay umabot ng 52 degrees Celsius.
09:04.6
Habang sa Vietnam,
09:06.6
43.9 degrees Celsius ang temperatura.
09:13.6
tinamaan na matinding heat wave ang Sahel Region
09:16.6
na nakapagtala ng higit sa 45 degrees Celsius na temperatura.
09:21.6
Umabot naman sa 48.5 degrees Celsius ang init sa isang siyudad sa Mali.
09:28.6
Samantala, hanggang itong buwan ng Marso,
09:32.6
patuloy na sinasalantan ng kakaibang tagtuyot ang malaking bahagi ng Amazon River Basin.
09:41.6
Ang Amazon na matatagpuan sa South America ang tinuturing na largest rainforest in the world.
09:49.6
Ito ang global hotspot ng biodiversity
09:54.6
at tahanan ng higit sampung porsyento ng kilalang species o uri ng hayop at halaman sa mundo.
10:02.6
Datapot hindi na bago ang tagtuyot sa Amazon,
10:07.6
ang kasalukuyang nadadama doon at naranasan ay una sa kasaysayan ng Amazon.
10:16.6
Na panahon ng tagtuyot,
10:18.6
na ngayon ay nakakaapekto na sa buong Amazon Basin.
10:27.6
Dito lamang buwan ng Abril,
10:29.6
lumabas ang report mula sa National Oceanic Atmospheric Administration
10:34.6
at International Reef Coral Initiative
10:38.6
na 54% ng mga coral reef sa buong mundo ay nakakaranas ng bleaching.
10:47.6
Apektado rito ang 53 mga bansa at teritoryo sa Atlantic, Pacific at Indian Oceans.
10:56.6
Pati ang Great Barrier Reef sa Australia ay iniulat ding tinamaan ng malawakang coral bleaching.
11:06.6
Ang coral bleaching ay nangyayari kapag sobra ang init ng temperatura sa ilalim ng karagatan,
11:14.6
kung saan ang mga organismong namamahay sa mga coral ay nag-aalisan.
11:21.6
Kapag nangyayari ito, namumuti ang mga coral
11:25.6
at kung hindi bumalik ang mga organismo ay magbubunga sa tuluyang pagkamatay ng mga coral.
11:35.6
Ang mga coral reef ay isa sa nagbibigay ng buhay sa karagatan.
11:44.6
Habang nagaganap ang mga coral bleaching at natutusta sa init ang ibang mga lugar,
11:53.6
sobrang ulan naman at pagbabaha ang nangyayari at naranasan sa Pakistan,
12:11.6
United Arab Emirates,
12:37.6
Malinaw na ang mga pag-aaral ng mga siyentista
12:41.6
na ang temperatura sa mundo ay tumaas ng 0.06°C kada sampung taon mula 1850.
12:57.6
Ang bilis ng pag-init sa mundo mula 1982 ay tatlong beses na bumilis.
13:06.6
Ito'y naging 0.26°C.
13:09.6
Ito'y naging 0.20°C bawat sampung taon.
13:15.6
Ang nagdaang taon na 2023, ang sinasabing pinakamainit na taon
13:21.6
magmula ng unang itinala ang Global Temperature noong 1850.
13:29.6
Ang sampung pinakamainit na taon sa kasaysayan ng mundo ay naitala
13:37.6
2014 hanggang 2023.
13:42.6
Walang duda na ang kasalukuyang taon ay maisasama na rin sa kasaysayan ng mundo bilang isa sa pinakamainit na taon.
13:54.8
Ang paggamit ng mga salitang global boiling the UN Secretary General Guterres ay pangising sa ating lahat.
14:02.6
Ang nakadadarang na init na ating nararamdaman ngayon sa Pilipinas ay malupit na pagpapatutoo sa nangyayaring climate change.
14:14.6
Climate change na kapag sinabayan ng El Niño o ang kabaligtaran naman ay La Niña ay nagdudulot ng malawakang pinsala sa buhay at kabuhayan ng sangkatauhan.
14:29.9
Ang panawagan ng UN Secretary General ay para sa mga leader ng mga bansa sapagkat talagang sila naman ang may kakayahan na magpatupad ng mga pulisi at panuntunan na napagkasunduan sa United Nations Paris Climate Agreement.
14:51.7
Ang Pilipinas ay isa sa mga lumagda sa naturang tratado.
14:57.5
Hindi man ito lubusang makakapigil, ito'y makapagpapabagal sa global warming at climate change sa pamamagitan ng pagbabawas ng greenhouse gas emissions.
15:13.2
Bagamat responsibilidad ng bawat isa sa atin ang tumulong at magambag para sa pangangalaga ng ating kalikasan, nasa mga pinuno pa rin ng bawat bansa ang pangunguna.
15:26.5
Dahil nasa pangunguna ng mga pinuno pa rin ng bawat bansa ang pangunguna.
15:27.4
At sa kanila, ang katungkulan at kapangyarihan.
15:33.1
May political will ba ang mga leader na tinutukoy ni Secretary General Guterres?
15:42.1
Sa Pilipinas, ang mga pinakahuling datos ay nagpapakita na 70% ng pinagkukuna ng ating kuryente ay mula pa rin sa non-renewable energy sources o fossil fuels.
15:57.4
Sa Pilipinas, ang mga pinakahuling datos ay nagpapakita na 70% ng pinagkukuna ng ating kuryente ay mula pa rin sa non-renewable energy sources o fossil fuels.
15:58.0
Sa Pilipinas, ang mga pinakahuling datos ay nagpapakita na 70% ng pinagkukuna ng ating kuryente ay mula pa rin sa non-renewable energy sources o fossil fuels.
15:58.0
Sa 70%, 40% rito ay coal o karbon.
16:04.3
Oungat, nagpapatuloy ang pagtatayo ng renewable energy sources pero ang mga ito ay nakadepende sa lagay ng panahon.
16:15.5
Intermittent o hindi tuloy-tuloy ang nagiging supply nito.
16:20.7
Ngayong tag-init, uubra ang solar energy.
16:23.9
Pero ang hydropower ay bagsak.
16:27.4
Kabalintunaan sa panahon ng tag-ulan.
16:30.7
Habang ang wind energy ay dapat sa mga lugar lamang na tuloy-tuloy ang malakas na ihip ng hangin.
16:39.3
Ang produksyon naman ng biomass energy ay nakadepende sa efficiency at availability ng supply ng feedstock.
16:47.7
Kaya may kamahalan at nangangailangan ng malaking lugar.
16:53.6
At dahil ito'y pagsunog pa rin ng panggatong,
16:57.4
may emissions pa rin.
17:00.3
Sa renewable energy, maaaring geothermal power ang nakapagbibigay ng tuloy-tuloy na supply ng kuryente.
17:07.3
Ngunit, matagal, mahirap at mahal ang pagtatayo ng planta nito.
17:14.3
Pero maraming mga lugar sa ating bansa ang may potensyal na mapagkukunan ng gantong uri ng enerhiya.
17:25.3
6.9% lamang ang enerhya ng planta.
17:27.4
Ang ambag ng geothermal power sa buong pangangailangan ng kuryente ng mga Pilipino.
17:33.4
Para lubos na mapakinabangan ang kuryente na kukuha mula sa solar at wind energy,
17:39.4
kailangan ng mabilisang pagtatayo ng battery energy storage systems.
17:46.4
Ang teknolohiang ito naman ay nangangailangan din ng napakalaking kapital.
17:54.4
gaya nga po ng sinasabi ng nakaraang administration,
17:57.3
pinagsisikapan naman daw ngayon ng gobyerno ang pagkakaroon natin ng mas maraming renewable energy sources.
18:08.3
sinasabi ho na naman ngayon ng Department of Energy na ito'y matatagalan.
18:15.3
Matatagalan dahil matagal ang mga pag-aaral?
18:20.3
Matagal ang mga permit na kailangan?
18:25.3
Sa kakulangan ng gustong mamuhunan ng malaking halaga?
18:30.3
At maghintay ng matagal na balik ng puhunan?
18:36.3
At habang matatagalan ang transisyon,
18:40.3
sasandal pa rin tayo sa mga conventional na mga planta ng kuryente na gumagamit ng karbon at petrolyo,
18:48.3
na siya ding mabilis pagkakitaan.
18:53.3
Hindi maitatanggi ang nangyayari sa ating power industry.
19:00.3
Ito'y dinidiktahan din ng mga most powerful.
19:10.3
Sa kabilang dako,
19:12.3
ang Philippine Climate Change Commission ay matagal nang naglabas ng National Climate Change Action Plan.
19:19.3
Ito ay action plan ng bansa.
19:22.3
Mula 2011 hanggang 2028.
19:27.3
At kasama sa pag-aaral na ito ay ang kahalagahan ng pagkakaroon ng Pilipinas ng National Land Use Policy.
19:38.3
At ito'y mangyayari lamang kung magkakaroon tayo ng National Land Use Act.
19:46.3
Itinutulak ng Climate Change Commission
19:50.3
ang agarang pagpapasa nito.
19:54.3
At noon pa man, tinutukoy na ng mga dalubhasa kasama na ang NEDA at DENR
20:03.3
na napakaimportante ng naluwa dahil ito ang makatutulong sa Pilipinas
20:09.3
para maibsan ang epekto ng climate change at tindi ng perwisyong idinudulot ng mga kalamidad.
20:19.3
bakit nga ba 30 taon na na ito'y nakasalang at isinasalang sa Kongreso hanggang ngayon ay hindi pa rin na ipapasa?
20:31.3
Ngayong 19th Congress, naipasa na sa lower house ang panukalang National Land Use Act of 2023.
20:42.3
naiipit na naman ito ngayon sa Senado, sa Committee on Environment.
20:49.3
Tama po na mga tao rin ang dahilan sa nangyayaring climate change at mabilis pong pag-init ng mundo.
21:04.3
At lalo pang bibilis ang sinasabing global boiling
21:11.3
nandahil din sa pagkikipagsabuatan ng gobyerno.
21:19.3
Sa mga ganid na tao sa mundo.
